Dr. Simon Polinder

Simon Polinder is postdoctoraal onderzoeker bij de afdeling Geschiedenis van de internationale betrekkingen aan de Universiteit Utrecht. Hij is verbonden aan het project ‘Reimagining Religion, Security and Social Transformation,’ onderdeel van de kennisagenda van het programma Joint Initiative for Strategic Religious Action (JISRA).

Is de oorlog van Rusland tegen Oekraïne uitgelokt door het Westen, of meer specifiek de NAVO en de VS? Of is het Poetin die zijn imperialisme niet in toom wist te houden?

Dat was afgelopen jaren vaak de discussie sinds de invasie in van Rusland in Oekraïne in 2022. Vooral op sociale media konden dergelijke discussies snel escaleren en verweet het ene kamp de ander een Putinversteher te zijn. Dat kamp sloeg niet zelden terug met het verwijt van morele zelfingenomenheid en morele blindheid.

Dat geschiedenis in zo’n geval een wapen kan zijn tegen versimpeling en zwart-wit tegenstellingen bewijst de theatertour van Prof. dr. Beatrice de Graaf en Niels Drost MA die ironisch genoeg als titel heeft: Poetins oorlog: geschiedenis als wapen. Dinsdagavond 14 januari bezocht ik de laatste lezing in een uitverkocht theater in Breda. Gelukkig komt er een boek, maar tijdens de avond werden zulke waardevolle inzichten gedeeld dat ik die hier op schrift heb gesteld en combineer met een aantal inzichten vanuit mijn eigen boek over religie en internationale betrekkingen.

1. Aandacht voor staatsleiders én hun wereldbeeld

Veel realisten focussen op het belang van macht en nationaal eigenbelang. Zij, en met name neorealisten zoals Kenneth Waltz en zijn volgeling John Mearsheimer, focussen op het statensysteem. Dan is er geen aandacht voor de actoren, zoals regeringsleiders. De Graaf en Drost focussen juist wel op de staatsleider Poetin. Daarmee staan ze in de traditie van (neo)klassiek realisten, zoals Hans Morgenthau (1904-1980). Tegelijkertijd sluiten ze aan bij sociaal constructivisten die proberen zowel recht te doen aan denken in machtsstructuren en invloedsferen als de rol van regeringsleiders. Over de rol van wereldbeelden in de Russisch-Oekraïne oorlog schreef ik eerder een artikel, met daarbij het pleidooi deze niet weg te zetten als irrationeel.

2. Verklaring aantrekkingskracht Poetin: erken rol van religie en kerk

Het betoog van De Graaf en Drost verklaart deels – denk ik – waarom sommige rechts-conservatieve (publieke) figuren in Europa en de VS een zwak hebben voor Poetin. Hij durft het namelijk aan om te wijzen op het gevaar van een religieus of spiritueel vacuüm. Poetin zag dat zelf onder het communisme en bepleitte daarom sinds zijn aantreden als president voor herstel van de publieke rol van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Dat spirituele vacuüm meent hij nu ook in Europa waar te nemen. De vraag is of hij dat vermeende religieuze vacuüm misschien onderschat en de mate van religiositeit in Rusland overschat. Zie hiervoor de statistieken over Rusland van het Pew Research Center waaruit blijkt dat veel Russen zich wel identificeren met het Russisch Orthodoxe geloof, maar dit bijvoorbeeld niet combineren met een heel actieve kerkgang.

3. Geopolitiek én rol Poetin

Hoewel de nadruk tijdens de presentatie sterk ligt op Poetin als actor, wordt erkend dat de structuur het handelen van de actor mede vormgeeft. Dus de uitbreiding van de NAVO en het Westerse ingrijpen in Kosovo worden erkend als beïnvloedende gebeurtenissen. In deze boeiende documentaire komt ditzelfde punt duidelijk naar voren. Het erkennen van deze invloed neemt echter de verantwoordelijkheid en agency van Poetin als actor niet weg: hij had een andere keuze kunnen maken. Er dient ook onderscheid te worden gemaakt tussen enerzijds het denken in invloedsferen als verklarende politieke factor, en anderzijds de vraag wie dan schuldig of (mede)verantwoordelijk zou zijn. Zo wordt vaak vergeten dat de landen die toetraden tot de NAVO niet louter speelbal zijn van Rusland en de VS (of de NAVO), maar daarin zelf ook een ambitie hadden. De uitbreiding van de NAVO en een verklaring voor de invasie van Rusland is dus complexer dan een wedstrijd over invloedsferen van de VS/NAVO versus Rusland.

Poetin kondigt een ‘speciale militaire operatie’ aan op 24 februari 2022.

4. Belang botsende politieke theologieën

Tijdens de lezing wordt duidelijk gemaakt dat het Westen een andere politieke theologie aanhangt dan Rusland. Waar in het Westen politiek als een relatief seculiere aangelegenheid wordt gezien, is het vanuit een Russisch-Orthodoxe visie vanzelfsprekend dat de staat ook een sacrale, religieuze missie heeft. Dat verklaart het jargon waarin het Westen wordt afgeschilderd als satanisch. Dat verklaart ook waarom Poetin een nieuw volkslied instelde op de melodie van die van de Sovjet Unie, maar met teksten die afkomstig zijn uit de christelijke liturgie. Kortom, er is in de huidige oorlog ook sprake van een botsing van politieke theologieën, en die spelen een serieuze rol.  

5. Belang van religieuze geletterdheid van wetenschappers

Tijdens de lezing wordt op een gegeven moment een uiteenzetting gegeven wat de notie katechon (weerhouder) betekent in het Oekraïne-conflict. Dat is een theologisch begrip wat kennis en kunde vraagt om aan een breed publiek uit te leggen. Dat wordt tijdens de lezing goed gedaan en daardoor krijgt het publiek goed inzicht in de rol die Poetin voor zichzelf weggelegd ziet, namelijk door middel van de staat het kwaad tegengaan en het voorkomen van (morele) chaos.

6. Religie wordt gemakkelijk ideologie

Een van de redenen om een politieke theologie aan te hangen waarin het religieuze wordt onderscheiden van het politieke is om ideologisering van religie en sacralisering van de politiek tegen te gaan. Het is duidelijk dat Poetin religie tot ideologie maakt. Dat betekent dat hij transcendente doelen immanent maakt: ze moeten in het hier en nu worden gerealiseerd. Dit is op de lange termijn schadelijk voor religie; vraag dat maar aan mensen uit Iran die sinds de Iraanse revolutie ervaren hoe religie wordt misbruikt door het regime. Maar het schaadt ook de politiek, omdat die wordt overvraagd. Dat zou kunnen verklaren waarom Poetins inschatting van de ‘invasie’ weinig realistisch was. Niet voor niets hebben klassiek realisten altijd gewaarschuwd tegen ideologische politiek: het verblindt je voor de rauwe feiten en het leidt tot politiek wensdenken.

7. Religie kan ook een tegenkracht zijn

Als religie zo’n belangrijke rol speelt in de motivering van Poetin, dan is het belangrijk, zo merkte Beatrice de Graaf op, om het misbruik ervan tegen te gaan. Daar ligt een rol voor kerken en religieuze leiders, maar ook politici kunnen hierop wijzen. Zo kan het narratief van een tegen-narratief worden voorzien. Alexei Navalny deed dat bijvoorbeeld met zijn uiteenzettingen over de Bergrede. Tegelijkertijd is het, denk ik, zaak om het apocalyptische frame van Poetin niet te kopiëren met een Westerse, idealistische variant en daarmee het conflict vanuit het Westen ook eschatologisch te laden. In mijn boek zeg ik hierover: de Rusland-Oekraïne oorlog moet daarom niet worden gezien als een religieus conflict met een politieke component, maar als een politiek conflict met een religieuze component.

Beatrice de Graaf tijdens haar theatertour.

Met hun theatertour hebben De Graaf en Drost het publieke debat in Nederland een dienst bewezen. Ze hebben laten zien dat juist de geschiedenis ons toont hoe er velerlei (f)actoren inspelen op de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Ze bieden daarmee een weerwoord aan gepolariseerde stellingnames, maar ook aan gemakkelijke politieke statements dat bijvoorbeeld een bufferzone hét antwoord is. De oorlog wordt namelijk niet alleen ingegeven voor de strijd om invloedsferen, maar ook gedreven door een religieus geladen imperialistisch streven. Tegelijkertijd voorkomen ze dat ze de werkelijkheid als met een natte doek van de historische feiten smoren en elke mogelijkheid tot moreel onderscheiden en handelen onmogelijk maken. Het is niet erg als geschiedenis een wapen wordt om zwart-wit tegenstellingen en verklaringen te bestrijden. Als het vervolgens maar niet bot wordt, omdat het daarbij blijft. Daar blijven beide sprekers echter ver van weg. Tijdens de vragensessie gaan ze ook in op de actualiteit en wat we kunnen verwachten op basis van de kennis van het verleden. Daarbij schromen ze niet ook handreikingen te doen aan de luisteraars. Kortom, je wordt niet met lege handen naar huis gestuurd.

Tijdens de theatertour merkte De Graaf op: wie wenst zich nu niet zo’n student als Niels Drost. Hetzelfde kan andersom gezegd worden: wie wenst zich nu niet zo’n docent als De Graaf?

COVER IMAGE: De voorzitter van de regering van de Russische Federatie, V.V. Poetin, feliciteerde de Patriarch van Moskou, Kirill, met zijn naamdag (2010). Source: Wikimedia Commons

Opinion pieces have been published by the Security History Network for the purpose of encouraging informed discussions and debates on topics surrounding security history. The views expressed by authors do not necessarily represent the views of the SHN, its partners, convenors or members.